شیعی-صوفیزم ایدئولوگیاسی و شیخ صفی الدین اردبیلی
شرق تاریخینده آدی حؤرمتله چکیلن شیخ صفی الدین اردبیلی ایله آز-چوخ هامیمیز تانیشیق. اواردبیلده آنا‌دان اولوب شیخ زاهیدین قیزی ایله ائوله نیب، بونون نتیجه‌سینده شیخ صدرالدین کیمی لاییقلی اوغلو اولوب
شرق تاریخینده آدی حؤرمتله چکیلن شیخ صفی الدین اردبیلی ایله آز-چوخ هامیمیز تانیشیق. اواردبیلده آنا‌دان اولوب شیخ زاهیدین قیزی ایله ائوله نیب، بونون نتیجه‌سینده شیخ صدرالدین کیمی لاییقلی اوغلو اولوب.
اونونلا طریقتینی داوام ائتدیرمه‌سی و نهایت اردبیلده وفات ائتمه‌سینی و اردبیلده دفن ائدیلمه‌سینی هامیمیز بیلیریک. اما بیر فاکتلا علاقه‌دار نه ایسه آز ماراقلانمیشیق و یا بعضی عالیم‌لریمیز ده چالیشمیشلار کی، بیر سیرا حقیقتلر اؤرت-باسدیر اولسون. بو گون بیزیم قارشیمیزدا بو سورغو قاباریر کی: شیخ صفی‌نین بیزیم ایندیکی ایدئولوگیامیزین فورمالاشماسینداکی رولو نه درجه‌ده‌دیر و دوغرودانمی شاه اسماعیلین یئریتدیگی ایدئولوگیا شیخ صفی‌نین فورمالاشدیردیغی و داها دوغروسو یئنیدن حیات باغیشلادیغی ایدئولوگیا‌دیر؟
بیز بو یازیدا بو سورغولارا اؤز مناسبتیمیزی بیلدیره‌رک اوخوجو کوتله‌سی‌نین دقتینی بو مسئله‌یه یؤنلتمک ایسته ییریک.
شیخ صفی الدین اردبیلی کلخوران آدلی کندده هیجری قمری ایل ایله 650-جی (1230-میلادی) ایلده آنا‌دان اولموشدور. آتاسی امین الدین خواجه کمال الدین عربشاهی‌نین اوغلودور. شیخ صفی‌نین نسلی یئددی سیلسیله واسطه‌سی ایله امام موسی کاظیما (ع) چاتیر. صفی سیلسیله‌سی‌نین سیدلیگی شجره شناس عالیم‌لرین نظرینجه ثبوت اولونموش بیر مؤوضودور. صفی ائله بیر دؤورده حیات سورموشدور کی، ایرانین بؤیوک عالیم‌لری، او جمله‌دن مولوی، سعدی، شیخ محمود شبستری کیمی بؤیوک شخصیت‌لرله هم عصر اولموشدور. صفی 22 یاشدا اولارکن مولوی وفات ائتمیش و 41 یاشیندا ایکن سعدی وفات ائتمیشدیر. صفی هم ده بؤیوک عارفلر اولان شیخ محی الدین ابن عربی و شیخ نجم الدین کبرانین دا تأثیرینده اولموشدور، صفی آنا‌دان اولاندا بو ایکی ایسلام آریفی‌نین اؤلومون‌دن 32 ایل کئچیردی. صفی بو کیمی بؤیوک عالیم‌لر وعاریفلر یاشادیغی بیر محیطده تربییه اولونموش‌دور.
شیخ صفی‌نین حیاتینی قلمه آلان یئگانه عالیم ابن بززاز اردبیلی یازیر کی، «شیخ صفی چوخ گؤزل و بوی-بوخونلو بیر گنج ایدی. هله یئنی یئتمه ایکن قادین جما‌عاتی‌نین بیر چوخو اونا عاشیق اولموشدو، عشقینده یانانلار چوخ ایدی». ایکینجی یوسیف لقبی اولان صفییه هم ده گؤزل اولدوغو اوچون، «تورک پیری و گول اوز» صفت‌لرله مراجعت ائدیلیردی.
بونا باخمایا‌راق او هئچ ده تقوا، اخلاق و معنویات یولوندان کنارا چیخمادی، گنج یاشیندان اؤز نفسینه غلبه ائتمک و معنویاتینی یوکسلتمک اوچون گئجه-گوندوز شیخ ابوسعید و شیخ شهاب الدین اهری‌نین مزارلاری کناریندا عبادتله مشغول اولوردو. ایگیرمی بئش یاشیندا ایکن شیخ زاهیدی گیلانی‌نین حضورونا چاتیر و اونا مرید اولوب 25 ایل شیخ زاهیدین طلبه‌سی کیمی اونون یانیندا قالیر. اورادا شیخ زاهیدین قیزی ایله ائولنیر. شیخ زاهید وفات ائتدیکدن سونرا شیخ زاهیدی عوض ائدیر. او، 35 ایل ارشاد و تعلیماتلارلا مشغول اولور و بیر چوخ طلبه‌لر یئتیشدیریر. شیخ صفی‌نین عؤمرونون داها فایدا‌لی و تأثیرلی ایللری همین ایللر اولموشدور. اونون آز زاماندا شؤهرتی ایران حدودلاریندان کئچرک بوتون شرق دونیاسینا، شرقی رومایا، سوریه و هیندیستانا یاییلمیشدی و شرقده عرفان و دین ساحه‌سینده یئگانه شخصیت کیمی اولا‌راق بوتون اسلام مذهب‌لری و طریقت‌لری اوچون مرشید و اوستاد اولا بیلمیشدیر.
بو زامان طریقت تاریخینده بؤیوک اهمیته مالیک اولان دار-الارشاد بوتون مذهب‌لرین اوزونه آچیق ایدی. بو قاپییا نه اینکی طلبه‌لر، طریقت و مذهب باشچی‌لاری، حتی سیاست باشچی‌لاری بئله اؤیود آلماغا گلیردیلر. دئمک بوتون شرق شیخین الینده ایدی. شرقین هر بوجاغینا یاییلمیش طلبه‌لری اونون نظر و گؤروش‌لرینی و گؤستریشلرینی حیاتا کئچیریردیلر. تاریخده امیر چوبان‌دان نقل اولونور کی: «شیخین طلبه‌لری تورکوستاندان مصره و هورموز (ایندیکی فارس کؤرفزی) ساحلیندن دمیر قاپی دربنده کیمی بوتون اراضینی قاپسامیشلار».
دئمک، اردبیل دار-الارشادی (هدایت ائوی) گئنیش بیر اراضییه معنوی اوجاق کیمی اولموش و بو اوجاغین باشیندا شیخ صفی دایانیردی. شیخ صفی تام باجاریغی ایله تقیه اصلینه عمل ائده‌رک ائله بیر گؤتورگه گؤتورموشدور کی، آیری-آیری اسلام مذهب‌لری و طریقت‌لری اونون معنوی خزینه‌سیندن قیدا‌لانا بیلسینلر. محض بو پرینسیپه اساسلانا‌راق اوندان مذهبی حاقیندا سوروشاندا «بیز دوغرو صحابه‌لرین مذهبینده نیک» دئییردی.
هم ده دوغرو طریقت، اصیل عرفان و دوز شریعت یولو اولان اهل-بیت یولونو گئده‌رک دئییر کی: بیز پیغمبرین اهل-بیتی‌نین یولونداییق، آخی اونلار داها تقوا‌لی و پاک ایدیلر.
بس بو گئنیش اراضیده اولان معنوی اوردو نئجه ایداره اولونوردو؟
آیدیندیر کی، صفوی طریقتی اؤزونه مخصوص بیر تشکیلاتین واسطه‌سیله تبلیغ اولونور و اوجقار نماینده‌لره چاتدیریلیردی. بو تشکیلاتین باشیندا «پیر» یا «مرشید» دوروردو. مرشید ایله مریدلر آراسیندا واسیطه چی رول اوینایان خلیفه‌نین اوزرینه اساس ایش دوشوردو. خلیفه هر تایفانین صوفی‌لرینه باشچی اولماقلا برابر رهبرله بیرباشا علاقه‌ده اولوردو. سونرا‌لار بو خلیفه‌لر اوچون خلیفه‌لر خلیفه‌سی دئییلن بیر مقام دا یاراندی. خلیفه‌لر درویش‌لر و صوفی‌لری ایداره ائده‌رک سؤز-صحبت اولمادان رهبرین امرینی حیاتا کئچیریردیلر. تابعیتده اولان جماعاتلا رهبر آراسیندا خلیفه‌لر و صوفی‌لر ائله محکم علاقه یاراتمیشدیلار کی، بو علاقه گوندن-گونه گئنیشلنمکده و محکم لنمکده ایدی.
بو سیستئم شیخ جنیده کیمی داوام ائدیردی و اکثر حاللاردا سیاسته قاریشمیردی. اما شیخ جنید دن باشلایا‌راق دار-الارشاد سیاسی مسئله‌لرله ماراقلانماغا باشلادی و اوزون اوزادی تشکیلاتا رهبر اولان اردبیل پیری بو تشکیلاتدان نه اینکی طریقتی و فیکری مسئله‌لر اوچون استفاده ائتدی، هم ده بؤیوک بیر حربی و سیاسی تشکیلاتا دا چئوریلدی. اورکلره حاکم اولان اردبیل پیری تقیه‌دن ال چکرک حاکمیتین اهل-بیته عایید اولماسینی ادعا ائد‌رک بونو رئاللاشدیرماق ایسته‌دی و نهایت پیرین (شیخ ین) معنوی و حربی عسگری ساییلان فداکار قیزیلباشلارین جانفشانلیغی ایله شاه اسماعیلین باشچی‌لیغی ایله شیخ صفی‌نین یاراتدیغی معنوی تشکیلات حاکمیتی الده ائتدی و 85 یاشیندا وفات ائدن شیخ صفی طریقتی اهل-بیت طریقتی کیمی حیاتینی قورویوب ساخلادی.
تأسفله شیخ صفی‌نین اؤزوندن بیزیم اوچون هئچ بیر اثر قالمامیش‌دیر. اوندان الده اولان بیر نئچه فارسجا و تورکجه شعرلرینده شیخ ین اولوب-اولماماسی شوبهه‌لی‌دیر. البته بونو دا قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، سون واخت‌لار بعضی خسته آدام‌لار معاصر دؤورده یارانمیش شرایط‌دن سوئ-استیفاده ائد‌رک اؤزلریندن بعضی اثرلر یونوب حاضیرلاییر و اونو بیزیم بؤیوک عالیم‌لریمیزه استیناد ائدیرلر. بونلاردان بیری ده شیخ صفی یه استیناد ائدیلن قارا مجموه‌دیر. غرضلی شخصلر اؤزلریندن بیر سیرا جمله‌لر اویدورا‌راق هئچ بیر علمی اساسی اولمادان اونو شیخ صفی یه استیناد ائدیرلر. بو گونه قدر قارا مجموعه دن هئچ بیر اثر-علامت یوخ‌دور و قارا مجموعه ادعا ائدیلن اثر ان آزی 400 ایل شیخ صفی‌دن سونرا یازیلمیش‌دیر. خلقین اؤز دوغرو شخصیت و یازیلی اثرلرینه اینامینی سارسیتماق، خلقی شوبهه‌یه سالماق ایسته‌ین بو کیمی آدام‌لارین آبده یونوب حاضرلاما‌لاری چوخ تعجبلو دئییل، تعجبلوسو بوراسیندا‌دیر کی، بیر سیرا تدقیقاتچی‌لار آراشدیرما‌دان بونو تبلیغ ائتمه‌لری و یئنی مهم بیر تاپینتی کیمی قلمه وئرمه‌لری آدامی دوشوندورور.
